Biblioteka, nazwana później Biblioteką Raczyńskich, powstała z inicjatywy hrabiego Edwarda Raczyńskiego (1786-1845 r.) – członka wpływowej w Wielkopolsce rodziny ziemiańskiej. Utworzenie Biblioteki poprzedzały wieloletnie starania (1816-1821 r.) o nabycie ziemi przy dzisiejszym Placu Wolności, sam budynek był zaś stawiany w latach 1822-1829. Projektantami gmachu byli prawdopodobnie dwaj Francuzi mieszkający w Rzymie – Charles Percier i Pierre-François-Léonard Fontain. Biblioteka została wzniesiona w duchu stylu klasycystycznego – na rzucie prostokąta, z cegły i otynkowana. Budynek ten jest prostopadłościenny, podpiwniczony, trzykondygnacyjny, nakryty niskim dachem czterospadowym pokrytym blachą. Elewacja frontowa i elewacja tylna są trzynastoosiowe. Fasada od strony Placu Wolności nawiązuje do wschodniej fasady Luwru. Jej pierwsza kondygnacja jest boniowana, z prostokątnymi otworami okiennymi i analogicznego kształtu otworem drzwiowym na osi budynku, zamkniętym dwuskrzydłowymi drzwiami z herbem rodowym Raczyńskich (Nałęcz), oddzielonych w części środkowej motywem lwich główek z kołatkami. Elewacja na poziomie drugiej i trzeciej kondygnacji jest cofnięta, poprzedzona loggią z dwunastoma parami kolumn korynckich stojących na wysokich cokołach połączonych balustradą tralkową. Otwory okienne są prostokątne, choć na trzeciej kondygnacji nieco mniejsze, kształtem zbliżone do kwadratów, w dekoracyjnych obramieniach złożonych z parapetów wspartych na konsolach i z pilastrów podtrzymujących odcinki gzymsów. Fasadę wieńczy wysunięty przed jej lico gzyms konsolkowy i attyka balustradowa kryjąca dach. Attyka ta na środku przerwana jest trójkątnym frontonem. Elewacje boczne urozmaicają środkowe, pozorne, trójosiowe ryzality – po stronie wschodniej, na pierwszej kondygnacji i z balkonem wspartym na konsolach. Układ wnętrza, odmienny w względem pierwotnego założenia, w wyniku powojennej odbudowy jest dwutraktowy w części środkowej, ujętej po bokach dużymi salami. Na osi znajduje się duży hol z dwoma przeciwległymi biegami schodów po stronie północnej, prowadzącymi na piętra. Wnętrza są ozdobione dekoracjami sztukatorskimi: boniowaniem, liśćmi akantu i rozetami umieszczonymi w fasetach.

Otwarcie Biblioteki nastąpiło 5 maja 1829 r., była to więc pierwsza publiczna biblioteka w zaborze pruskim. Co ciekawe Raczyński początkowo ukrywał przeznaczenie budynku, co miało zapobiec ewentualnym przeciwdziałaniom ze strony władz pruskich. Na budowę gmachu, zakup księgozbioru, a także na fundusz wieczysty Raczyński wydał znaczącą jak na tamten okres sumę – ponad 120 tys. talarów. Biblioteka działała na podstawie statutu zatwierdzonego 24 I 1830 r. przez króla Prus, Fryderyka Wilhelma. Zgodnie z nim: „Niżej podpisany, przejęty chęcią ułatwienia każdemu środków nabywania nauk i wiadomości, zakłada w Poznaniu w miejscu swego urodzenia Bibliotekę publiczną, którą wraz z domem w tym celu (...) wystawionym ze wszystkimi w nim znajdującymi się obecnie książkami, oraz funduszami na uposażenie przeznaczonymi, temuż miastu tytułem własności w wieczne nadaje posiadanie. (...) Przeznaczeniem Biblioteki Raczyńskich jest, aby w czytelni, która w tejże będzie urządzoną, każdy bez różnicy osób w dniach i godzinach oznaczonych miał prawo z niej korzystać. W kwestii nabywania zbiorów powinno być dawane pierwszeństwo tym, które narodowość Wielkiego Księstwa Poznańskiego interesować mogą, a w ogólności, moralnym, historycznym, technicznym, filologicznym, przed książkami jedynie dla zabawy służącym i ulotnymi pismami. Z myślą o polskiej młodzieży gimnazjalnej postanowił gromadzić dzieła ogólne (...) z każdej literatury narodu.” Co ważne, według statutu funkcje kierownicze w Bibliotece mogli pełnić jedynie Polacy. Ponadto król pruski zwolnił Bibliotekę z obowiązku uiszczania podatków, a także nakazał dostarczać do niej egzemplarz każdego wydawnictwa ukazującego się na terenie całego Wielkiego Księstwa Poznańskiego. W momencie inauguracji, według różnych szacunków, zbiory biblioteczne liczyły ok. 13-17 tys. tomów. Ich podstawą była prywatna kolekcja Raczyńskiego, która powstała w dużej mierze dzięki pozyskaniu księgozbiorów kasowanych przez władze pruskie klasztorów. W celu zachęcenia innych Wielkopolan do podobnego kroku ustanowiono prawo do umieszczenia w czytelni portretu ofiarodawcy w zamian za podarowanie tysiąca książek. W praktyce jednak znalazło to zastosowanie tylko raz – wobec żony Raczyńskiego, Konstancji z Potockich, która nabyła część zbiorów Juliana Ursyna Niemcewicza.

Edward Raczyński przekazał Bibliotekę miastu. Koszty utrzymania miały pokrywać dochody z dóbr pleszewskich Raczyńskiego oraz opłaty z tytułu najmu, przy czym część pomieszczeń została przeznaczona na cele mieszkalne, m.in. na pierwszym piętrze znajdował się apartament fundatora. Początkowo Biblioteka działała trzy godziny dziennie – od 17. do 20., poza niedzielami i świętami. Prawo do wypożyczania książek mieli tylko członkowie Kuratorium (ciała nadzorującego Bibliotekę), pozostali mogli zapoznać się z księgozbiorem jedynie w czytelni liczącej 18 miejsc. W latach 1829–1830 do budynku Biblioteki wzdłuż obecnych Alei Marcinkowskiego dobudowano skrzydło projektu Karla Friedricha Schinkla, w którym to planowano umieścić galerię obrazów należących do brata Edwarda – Atanazego Raczyńskiego. Ostatecznie do powstania galerii nie doszło, natomiast skrzydło to po przebudowie stało się Hotelem Drezdeńskim (obecnie to skrzydło nie istnieje, zostało zniszczone podczas bitwy o Poznań w 1945 r.). Pierwszym bibliotekarzem był Józef Łukaszewicz, historyk i publicysta, autor znanej monografii Poznania.

Po śmierci syn Edwarda – Rogera Raczyńskiego w 1864 r. i wobec problemów sukcesyjnych, władzę nad Biblioteką przejęli Niemcy. Usunęli oni spadkobierców Raczyńskich z Kuratorium i samowolnie zmienili statut, zaś w 1870 r. usunęli z gmachu Raczyńskich oraz Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, któremu to w 1857 r. Roger Raczyński oddał do użytku pomieszczenia na parterze, celem gromadzenia zbiorów i odbywania posiedzeń naukowych. W opróżnionych lokalach działały Bank Tellus (po nim Bank Siegmund Wolf i S-ka) oraz Poznańska Izba Handlowa. Mimo to, większość zasobów stanowiły nadal polskie książki i pracował tam w większości polski personel, dzięki czemu Biblioteka w znacznym stopniu zachowała polski charakter. W drugiej połowie XIX w. zmodernizowano też sam budynek – w 1864 r. zainstalowano oświetlenie gazowe (w 1900 r. zamienione na elektryczne), w 1866 r. doprowadzono wodociąg, zaś w 1912 r. uruchomiono drugą czytelnię.

Po powstaniu wielkopolskim dyrektorem został Antoni Bederski. Pierwsze lata niepodległości były trudne dla Biblioteki, gdyż brakowało środków na jej utrzymanie ze względu na wyczerpanie się środków z funduszu ustanowionego jeszcze przez E. Raczyńskiego. Staraniem Bederskiego udało się uzyskać znaczne dotacje od prywatnych darczyńców w wysokości ponad 200 tys. marek, zaś w 1924 r. dzięki pomocy prezydenta Poznania, Cyryla Ratajskiego, Biblioteka przeszła na utrzymanie miasta. Przez okres międzywojenny powiększano księgozbiór pozyskując m.in. cenne rękopisy, a także poprzez liczne darowizny. Odnotowano także wzrost liczby czytelników (z 20 tys. w 1922 r. do 50 tys. w 1937 r.), zaś opieka miasta ułatwiała promocję Biblioteki chociażby poprzez obchody 100-lecia istnienia, które to zbiegły się z trwającą wówczas w Poznaniu Powszechną Wystawą Krajową. W przeddzień wybuchu wojny Biblioteka posiadała ok. 165 tys. woluminów (wobec 50 tys. w 1918 r.). Po wybuchu II wojny światowej w 1939 r. Biblioteka została przejęta przez Niemców i przejściowo zamknięta. W wyniku starań komisarycznego dyrektora Biblioteki, Józefa Aleksandra Raczyńskiego (pochodzącego z kurlandzkiej linii rodu), udało się zapobiec jej likwidacji, a sama placówka funkcjonowała jako Städtische Raczyński-Bibliothek (otwarcie nastąpiło 15 XI 1940 r.). Zgodnie z zarządzeniem, ze zbiorów mogli korzystać jedynie Niemcy, w wyniku czego znacznie spadła liczba korzystających z usług Biblioteki. Co więcej – książki wydane po polsku udostępniano wyłącznie do celów naukowo-badawczych i to za każdorazową zgodą dyrektora, choć i to obchodzono dzięki pracującym w gmachu Polakom, którzy udostępniali nielegalnie księgozbiór. Paradoksalnie – czas okupacji to również okres powiększania zbiorów, m.in. o przeniesioną z Rogalina rodzinną bibliotekę Raczyńskich, liczącą blisko 20 tys. tomów. Obawiając się alianckich nalotów w 1943 r. najbardziej wartościowe zbiory (3 tys. inkunabułów i 17 tys. starodruków) przewieziono do pałacu w Obrzycku (majątku J. A. Raczyńskiego). Z kolei zbiory kartograficzne przeniesiono do Grossgraben pod Dreznem na początku 1945 r. (po wojnie biblioteka częściowo ten zbiór odzyskała). W końcowym okresie bitwy o Poznań 5 II 1945 r. wojska niemieckie wysadziły budynek Biblioteki, w wyniku czego spłonęło ok. 180 tys. woluminów (90% zbiorów).

Po zakończeniu walk, już w lutym 1945 r., Biblioteka weszła w skład powołanej przez władze miasta instytucji – biblioteki miejskiej, choć wówczas ze względu na spalenie budynku przy Placu Wolności, miała ona swoją siedzibę na Świętym Marcinie 65. Tam też znalazły się ocalałe części różnych księgozbiorów z całego miasta, rozpoczęto też kompletowanie materiałów ikonograficznych niezbędnych do odbudowania pierwotnej siedziby. W 1949 r. ustalono nową strukturę Biblioteki, przystępując do tworzenia filii w różnych częściach miasta – w latach 1949-1955 otwarto aż 20 takich placówek. 1 stycznia 1955 r. Miejską Bibliotekę Publiczną im. E. Raczyńskiego połączono z Wojewódzką Biblioteką Publiczną. Dla biblioteki miejskiej nie było to korzystne, dlatego też po dwóch latach ponownie stała się osobną instytucją. Równocześnie w latach 1953-1956 odbudowano według projektu, wykonanego w pracowni Centralnego Biura Projektów Graficznych i Budowlanych, gmach przy Placu Wolności. Z czasem – przed wejście przeniesiono pomnik greckiej bogini zdrowia, Higei (de facto – wizerunek Konstancji Raczyńskiej, żony założyciela Biblioteki). Mimo to aż do 2013 r. wciąż wykorzystywano budynek na Świętym Marcinie. Uchwałą Rady Ministrów z 20 VIII 1968 r. Biblioteka Główna MBP im. Edwarda Raczyńskiego w Poznaniu zaliczona została do grona bibliotek naukowych, rozbudowywano też sieć filii – w 1978 r. było ich 50, gromadząc 117 tys. użytkowników.

Po przemianach ustrojowych 1989 r. Biblioteka kontynuowała swoją działalność realizując cele statutowe. W latach 2010-2013 wybudowano nowe skrzydło od strony Alei Marcinkowskiego według projektu firmy JEMS Architekci. Zostało ono oficjalnie otwarte 29 czerwca 2013 r. przez prezydenta RP Bronisława Komorowskiego. Tego samego dnia odsłonięto też tablicę poświęconą fundatorowi Biblioteki – hrabiemu Edwardowi Raczyńskiemu. Obecnie Biblioteka Raczyńskich jest drugą co do wielkości biblioteką w Poznaniu (po Bibliotece Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza), posiadającą w swoich zbiorach ok. 2 mln pozycji, w tym wiele cennych rękopisów i starodruków znajdujących się w dziale zbiorów specjalnych, na które składa się m.in. ok. 9 tys. rękopisów, 18 tys. starodruków i ok. 10 tys. jednostek kartograficznych. Do najcenniejszych z nich należą m.in. rękopis pergaminowy z klasztoru cystersów w Paradyżu, rękopis zbioru traktatów teologicznych Augustyna Triumphusa, listy królów polskich do rodziny Radziwiłłów z XVI -XVII w., dokumenty po generale Janie Henryku Dąbrowskim czy starodruki XVI-wiecznych dzieł Stanisława Hozjusza i Mikołaja Reja. W skład Biblioteki wchodzi Biblioteka Główna, Centralna Wypożyczalnia, Muzeum Literackie Henryka Sienkiewicza, Pracownia – Muzeum Józefa Ignacego Kraszewskiego, Ośrodek Dokumentacji Wielkopolskiego Środowiska Literackiego, Mieszkanie-Pracownia Kazimiery Iłłakowiczówny, Izba Pamięci Jerzego Pertka, Oddział Biblioteki Raczyńskich w Sapowicach oraz 51 filii – 19 dla dorosłych, 12 dla dzieci i 20 łączonych. Biblioteka prowadzi bogatą działalność wystawienniczą, wydawniczą i naukową, a także organizuje wydarzenia kulturalne.